A 4 ფორმატი; 350 გვერდი,
მაგარი ყდა; 4 X 0; ლამინირებული
700 ეგზემპლარი
ნაშრომს საფუძვლად უდევს ლექციების კურსი, რომელიც
სამი ათეული წლის განმავლობაში ეკითხებოდა ფილოლოგიის
ფაკულტეტის სტუდენტებს თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტში. უნდა ითქვას, რომ მასში გატარებული
ბევრი იდეა, შესაძლოა,წინააღმდეგობრივი, წლიდან წლამდე
იბადებოდა აუდიტორიაში მსმენელთა წინაშე მათთან
წარმოსახვით დიალოგში. განკუთვნილია ჰუმანიტარული ფაკულტეტის სტუდენტებისათვის.
წინასიტყვაობა
ვიდრე ადამიანი თავის ნაფიქრს და სათქმელს დამწერლობის მეშვეობითგადმოსცემდა, დიდი ხნის მანძილზე, - რომლის ხანგრძლივობა განუზომელია, ყველაფერი, რაც მისი მენტალური სფეროს კუთვნილება იყო, ზეპირსიტყვიერად ვრცელდებოდა. მწიგნობრობას არ გაუუქმებია ზეპირმეტყველება, იგი თან სდევს კაცობრიობის ისტორიას დღემდე სხვადასხვა დონეებზე, ყოველდღიური საკომუნიკაციო
მეტყველებით დაწყებული შემოქმედებით დამთავრებული. სადაც არსებობს ენა, იქ ზეპირ სიტყვას ბუნებრივი ასპარეზი აქვს. მეტიც შეიძლება ითქვას – ენის ფუნქციონირების ბუნებრივი სახე და არსი ზეპირმეტყველებაა, ენა არ გაჩენილა იმისთვის, რათა აუცილებლობით ხელოვნური ნიშნების ტყვეობაში მოქცეულიყო. მართალია, მხოლოდ დამწერლობამ გახადა შესაძლებელი ისტორია, შეიქნა რა მახსოვრობის საიმედო ჭურჭლად, ამავდროულად, მან დაკარგა ბუნებრიობა და ის ცხოველმყოფელი გავლენა ადამიანზე და უშუალობა, რომელიც მას თავისუფალ მდგომარეობაში ჰქონდა. რომ დავაზუსტოთ, სიტყვიერმა შემოქმედებამ, გარკვეულწილად, დროისმიერი ხელოვნების სფეროდან, რომელსაც დასაბამითვე ეკუთვნოდა, სივრცისმიერ (პლასტიკურ) ხელოვნებათა სფეროში გადაინაცვლა. მკითხველს უხდება ხილული ნიშნებისგან შემდგარი ტექსტიდან იმ უხილავის აღდგენა, რომელსაც ზეპირსიტყვიერი ნაკადი წარმოადგენს. პლატონი "ფედროსში" სოკრატეს პირით გულუბრყვილოებად ნათლავს მათ, ვინც ჩაწერილ სიტყვას მოსმენილზე მაღლა აყენებენ. პლატონი დამწერლობის ცუდ თვისებად მიიჩნევს იმას, რაც მას მხატვრობასთან ანათესავებს. მისი ფიგურები, ამბობს იგი, ცოცხლებივით დგანან, მაგრამ როცა შეეკითხები, მედიდურად დუმან. ასევე ითქმის დაწერილი თხზულების მიმართ: იგი ლაპარაკობს, როგორც გონიერი ადამიანი, მაგრამ შეკითხვაზე მათი ნათქვამის გამოსულ მუდამ ერთსა და იმავეს გპასუხობენ. ყოველი თხზულება, ერთხელ ჩაწერილი, ყველგან მიმოიქცევა - მათთანაც, ვისაც ესმის მისი და მათთანაც, ვისაც არ ეგების მისი წაკითხვა. ჩაწერილმა თხზულებამ თავად არ იცის, ვის ელაპარაკოს და ვის - არა. სოკრატე ამბობს, რომ დაუწერელი სიტყვა, რომელიც არის დაწერილის უფროსი ძმა, იწერება მსმენელის გულში და მას შეუძლია თავის დაცვა და ლაპარაკი, ვისთანაც ეგების, და ასევე შეუძლია დუმილი. დაწერილი სიტყვა მხოლოდ ასახვაა ცოცხალი სიტყვისა. ჩვენ დავძენთ, რომ ის, რაც ასახულია, გარკვეული აზრით, მკვდარია. ის ემსგავსება თავისუფლებისთვის გაჩენილ ფრინველს, რომელიც გალიაშია გამომწყვდეული.
მართალია, დამწერლობამ ზეპირსიტყვიერი ტექსტის მატერიალურად, ნიშნების საშუალებით, დაფიქსირებით მათი ხანგრძლივად შენახვის საიმედო გარანტია შექმნა, მაგრამ ზეპირსიტყვიერ შემოქმედებას წაართვა მისი არსებითი თვისება, რომელიც თავდაპირველ სინკრეტიზმში გამოიხატებოდა. შესაძლოა, ნარატიული პროზაული ჟანრებისთვის სადავო იყოს, მაგრამ პოეტური ტექსტები ზეპირსიტყვიერების დამწერლობაშეუხებელ კლასიკურ ხანაში (და მერეც) მხოლოდ სიტყვიერ ინფორმაციას არ გადმოსცემდა, მათ თან ახლდა ჰანგი არა როგორც მხოლოდ შესრულების ტექნიკური მხარე, არამედ სიტყვასთან შეზრდილი განუყოფელი მთლიანობა. ეს განუყოფელი დამწერლობამ გახლიჩა, უგულებელყო რა მუსიკალური მხარე, რომლის გარეშე პოეტური (და ზოგიერთი თვალსაზრისით, საერთოდ) მეტყველება არ არსებობდა.
გარდა ამისა, დამწერლობამ უგულებელყო ზეპირი სიტყვის დიალოგური ბუნება, ზეპირსიტყვიერი შემოქმედების მთელი არსი, რომელიც მთქმელსა და მსმენელს შორის უშუალო ურთიერთობაში მდგომარეობს. ცოცხალი სიტყვის სმენისას მსმენელი მთელი არსებით არის ჩართული ამ პროცესში. ფოლკლორულ ტექსტს, განსხვავებით დაწერილისგან, თავისთავადი არსებობა არა აქვს – იგი მის მსმენელთან ერთად არსებობს, მსმენელთან უშუალო ურთიერთობაში იძენს საზრისს. სადაც არ არის მსმენელი (აუდიტორია), იქ ტექსტიც არ არის, ან მას პოტენციური არსებობა აქვს და ყოველი წარმოთქმისას თითქოს ხელახლა, არავინ იცის, მეხსიერების რომელი ხვეულიდან იბადება. ცოცხალი სიტყვის გადაცემის ერთადერთი ინსტრუმენტი, ხელთუქმნელი ბუნებრივი გარემო ჰაერია, რომელიც ვიბრირებს სიტყვის შეხებისგან და არა დამწერლობის ნიშნები, რომლებიც ტრანსმისიის მხოლოდ და მხოლოდ ტექნიკური ან, თუნდაც, სიმბოლური საშუალებაა. და თავად ეს საშუალება – წიგნი – იძენს მასში "ჩადებული" შინაარსისგან დამოუკიდებელ ღირებულებას და ხდება კულტურის ფაქტი.
არ უნდა გვკვებოს იმის ილუზიამ, რომ წიგნებში დაბეჭდილი ზეპირსიტყვიერების (ზღაპრებიდან დაწყებული ანდაზებით დამთავრებული) ტექსტები რამდენადმე სრულყოფილ ან ნამდვილ (ავთენტურ) წარმოდგენას გვიქმნის ზეპირსიტყვიერ შემოქმედებაზე. ბევრ შემთხვევაში ეს არის იმ ორგანული ნაყოფისგან დარჩენილი ჩენჩო, რომელიც ადამიანის ნოოსფეროში უხილავად არსებობდა და განაპოხებდა მის ცნობიერებას. აქ გვაგონდება ოდისევსის სიტყვები, რომლებითაც მან თავისი აწმყო მდგომარეობა საუკეთესო თავთავებისგან ნალეწ ბზეს შეადარა: არ მეტყობა, როგორი თავთავიც ვიყავიო?
წიგნი არ არის ფოკლორული შემოქმედების ბუნებრივი ადგილი, უკეთეს შემთხვევაში, წიგნი მისი სამარხია (ამ სიტყვის როგორც დადებითი, ისე უარყოფითი აზრით). ანთოლოგიებსა და მრავალტომეულებში დაბეჭდილ ფოლკლორულ მასალას, გარდა ზემოაღნიშნული ცალმხრივობისა, კიდევ ის ნაკლი აქვს, რომ იგი მოწყვეტილია იმ ყოფას, რომელმაც წარმოშვა. ეს დიდ ხარვეზს ქმნის ფოლკლორული ტექსტების ადეკვატურ აღქმასა და შეცნობაში, რაც არ ემუქრება ლიტერატურულ ნაწარმოებს, რომელიც თუმცა გარკვეული ტრადიციის ნაყოფია, მაგრამ ისე ორგანულად არ არის ამოზრდილი ტრადიციიდან და ყოფიდან (ან ტრადიციული ყოფიდან), როგორც ფოლკლორი. რაც უნდა დიდ შემოქმედებით პოტენციას მივაწერდეთ ხალხს, მწიგნობრული ცივილიზაცია, თავისი გარდაუვალი ძლევამოსილი ისტორიული მსვლელობით და კულტურტრეგერთა თუ სახელმწიფოებრივი პოლიტიკის ხელშეწყობით, ცდილობს მოიცვას ზეპირსიტყვიერი კულტურა, გადაიყვანოს თავის "ბაქანზე" აქედან გამომდინარე ყველა შედეგით. ტრადიციული ყოფის, საბოლოოდ, ტრადიციულობის, როგორც პრინციპის, რღვევა, რომელსაც ინდივიდუალისტურმა მწიგნობრულმა კულტურამ მისცა დასაბამი, თავის მხრივ, გზას უხსნის და ამკვიდრებს ფსევდოხალხურ შემოქმედებას. არ შეიძლება არ ვაღიაროთ ხალხური შემოქმედებითი ენერგიის თანდათანობითი დაშრეტის პროცესი, რაც ადრევე აისახა ზეპირსიტყვიერი ჟანრული მრავალფეროვნების გაღარიბებაში. ძველი ჟანრების ასპარეზი იკარგება, ახალი აღარ იქმნება. თანამედროვე ფოლკლორი მხოლოდ და მხოლოდ მკრთალი ჩრდილია იმისა, რაც ტრადიციულ ხანაში ზეპირსიტყვიერების სახით არსებობდა და ხალხის ყოფა-ცხოვრების ყველა სფეროს (ნივთიერს თუ მენტალურს) ემსახურებოდა. თუმცა ეს ჩრდილიც კი, მსგავსად მრავალნაცადი ოდისევსის სიტყვებისა, ერთგვარად ამხელს იმ მოვლენის სიდიადეს, რომელმაც დატოვა იგი. ფატალურია, მაგრამ, ალბათ, კანონზომიერიც, რომ მისი შესწავლა მისი შემოქმედების დიდი მიქცევის შემდეგ იწყება. კვლავ შედარებას თუ მოვიხმობთ, ჩაწერილი ფოლკლორი ჰგავს კინემატოგრაფის იმ შეჩერებულ კადრებს, რომელთაც არც დინამიკა და არც ხმა, არც ფერი არ შემორჩენიათ.
მიუხედავად ზემოთქმულისა, ხალხური სიტყვიერების შემსწავლელი დისციპლინა – ფოლკლორისტიკა ერთ-ერთი წარმატებული დარგია ფილოლოგიის მეცნიერების სფეროში. მის განკარგულებაშია ჟანრობრივად მდიდარი და მრავალფეროვანი მასალა, რომელიც ნამდვილად ამოუწურავია როგორც მოცულობით, ისე პრობლემატიკით და ხედვის მრავალმხრივობით. მისი მომიჯნავე დისციპლინები (ეთნოლოგია-ეთნოგრაფია, კულტურული ანთროპოლოგია, რელიგიათმცოდნეობა, რელიგიის ისტორია...) ახალ-ახალ პერსპექტივებს გადაშლის მის წინაშე და ახალ-ახალ ამოცანებს უსახავს მას. ამიტომაც ერთი მონოგრაფიის ფარგლები ვერ მოიცავს ზეპირსიტყვიერ მემკვიდრეობას მთელი მისი სისრულით და მრავალფეროვნებით, და არც წინამდებარე წიგნს ექნება ასეთი მიზანი. მკითხველი გაეცნობა მხოლოდ ძირითადს, მხოლოდ იმ არსებითს, რომელიც, ავტორის აზრით, ქართული ფოლკლორის ინდივიდუალობას წარმოაჩენს.
